«Η «απλή και καθαρή αλήθεια» είναι σπάνια καθαρή και ποτέ απλή», έχει πει ο αγαπημένος μας Όσκαρ Ουάιλντ, τονίζοντας με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο τη δυσκολία της διάκρισης ανάμεσα στο «αληθές» και το «ψευδές», αλλά και τη σημαντικότητα της «διαμεσολάβησης» στην απόδοση της αλήθειας.

Αυτό ακριβώς το ζήτημα, έρχεται να αναδείξει, με επιστημονικό τρόπο και στιβαρά ερευνητικά δεδομένα, η Αλεξία Κουλούρη, εστιάζοντας στην επιρροή που ασκούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην ενημέρωση των πολιτών,  σε μια εποχή που το Facebook, το Instagram και το twitter, τείνουν να υποκαταστήσουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ, δημιουργώντας στους πολίτες την αίσθηση της  «αδιαμεσολάβητης» πληροφόρησης, της αληθινής ενημέρωσης, την αίσθηση ότι συμμετέχουν άμεσα στο πολιτικό γίγνεσθαι, και αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που εξηγεί την τεράστια απήχησή τους.

Μια αίσθηση, που όσο κι αν μας ικανοποιεί, ως χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δεν μας παρέχει σε καμιά περίπτωση την ασφάλεια, ότι η πληροφορία που φτάνει στους λογαριασμούς μας είναι «αληθινή» και αξιόπιστη.     

Η διάκριση ανάμεσα στο «αληθές» και το «ψευδές», είναι ένα διαχρονικό διακύβευμα και μας αφορά όλους. Ειδικά σήμερα, προβάλει πιο επίκαιρο από ποτέ και λαμβάνει μια κεντρική θέση στον δημόσιο λόγο, δεδομένων των ζητημάτων που εγείρονται από το φαινόμενο της παραπληροφόρησης, των «fake news».

Ζούμε σε μια εποχή που η κοινή γνώμη, πλέον, διαμορφώνεται από τις σύγχρονες ψηφιακές μορφές επικοινωνίας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά το twitter, αναδείχθηκαν σε στρατηγικά εργαλεία πολιτικής επικοινωνίας, ιδιαίτερης αποτελεσματικότητας, με σημαντική απήχηση σε ευρύτατα κοινωνικά στρώματα,  σε μια συγκυρία που ο λαϊκισμός και η προπαγάνδα ενδημούν στον πολιτικό λόγο, σε Ευρώπη και Αμερική.

Από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 μέχρι σήμερα, η Ευρώπη δοκιμάζεται από τη διαρροή κεφαλαίων, την ανεργία και την οικονομική συμπίεση της μεσαίας κοινωνικής τάξης. Το προσφυγικό ζήτημα βρήκε απροετοίμαστες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες να το αντιμετωπίσουν και δυστυχώς, δεν υπήρξαν τα απαιτούμενα πολιτικά αντανακλαστικά, προκειμένου οι πολίτες των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων να μην αισθάνονται αποξενωμένοι από τους κυβερνήτες τους.

Κόμματα και κινήματα με ακραίο λαϊκιστικό λόγο, αναδείχθηκαν και κέρδισαν έδαφος, αξιοποιώντας στο έπακρο τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για να επικοινωνήσουν το μήνυμά τους, φαντάζοντας, ως η μοναδική επιλογή για την ικανοποίηση των αιτημάτων των πολιτών, σε ένα πλαίσιο οικονομικής κρίσης, όπου η δυσαρέσκεια, η ματαίωση, ο φόβος και το άγχος της επιβίωσης, οδήγησαν στην αποδόμηση της εμπιστοσύνης των πολιτών στους παραδοσιακούς πολιτειακούς θεσμούς.

 Αναπτύχθηκε μια πολεμική ρητορική, με έντονο συναισθηματικό φορτίο, δημιουργώντας ένα κλίμα διχασμού και ακραίας πόλωσης, χωρίς όμως να υπάρχει μια πρόταση για ένα ρεαλιστικό σχέδιο δράσης. Προνομιακό εργαλείο επικοινωνίας της ρητορικής αυτής, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως το twitter, με το hashtag #fake news να προβάλλει ως επιχείρημα πολιτικής αντιπαράθεσης.

Η Αλεξία Κουλούρη ερευνώντας τρία διαφορετικά παραδείγματα ηγετών, μέσα από τις τοποθετήσεις τους στο twitter, κάνει ποιοτική ανάλυση του λόγου τους. Στη βάση επιστημονικών προσεγγίσεων του φαινομένου του λαϊκισμού και των πρακτικών της προπαγάνδας, μας εξηγεί εμπεριστατωμένα την αποτελεσματικότητα του twitter, ως στρατηγικό μέσο πολιτικής επικοινωνίας και την επιρροή που ασκεί ο λαϊκιστικός λόγος στη συνείδηση των πολιτών, αναδεικνύοντας, παράλληλα, την ανάγκη να ενισχύσουμε τα αντανακλαστικά μας και να αναπτύξουμε τους μηχανισμούς που οφείλει να έχει κάθε σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία, για να προστατευθούμε όλοι μας από τη διασπορά ψευδών ειδήσεων.  

Ο όρος fake news τα τελευταία χρόνια έχει υιοθετηθεί στον δημόσιο λόγο και αντικατοπτρίζει την αδυναμία να ελέγξουμε την αξιοπιστία της πληροφορίας που διαδίδεται μέσω του διαδικτύου. Πρόκειται για ένα ζήτημα ιδιαιτέρως σοβαρό, που έχει πάρει διαστάσεις τεράστιες, ειδικά μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού. Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε με ψεύτικες ειδήσεις, σχετικά με την πανδημία, που κυμαίνονται από την πηγή του ιού, έως και πιθανές θεραπείες, οδηγώντας σε επιβλαβείς πρακτικές, επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία και την ασφάλεια των ανθρώπων και των υποδομών 5G.

Ως Ευρωβουλευτής, χαίρομαι ιδιαίτερα που συμμετέχω στην παρουσίαση του βιβλίου της Αλεξίας Κουλούρη, η οποία με την τόσο επίκαιρη και πρωτότυπη έρευνά της, μου δίνει την ευκαιρία να μιλήσω για το φαινόμενο των fake news, του οποίου η αντιμετώπιση είναι ψηλά στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από το 2018, σε ανακοίνωσή της στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο περιγράφει την παραπληροφόρηση, ως κύρια απειλή για τις δημοκρατίες σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς και για την ίδια την ΕΕ. Ανέπτυξε σχετικές πρωτοβουλίες, όπως ο Κώδικας Πρακτικής για την Παραπληροφόρηση, που αν και προς τη σωστή κατεύθυνση, αποδείχθηκε ότι δεν επαρκούν για την πρόληψη και την καταπολέμηση της διάδοσης ψευδών ειδήσεων, ειδικά τώρα κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

Με βάση την ήδη υπάρχουσα νομοθεσία και τις συμφωνίες που έχουν γίνει μεταξύ των ευρωπαϊκών θεσμών και των κολοσσών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει λάβει νέα μέτρα για την καταπολέμηση των fake news.

Συγκεκριμένα με την Ανακοίνωση για την Αντιμετώπιση της Παραπληροφόρησης του COVID-19,  τίθενται οι βάσεις για μια πιο συντονισμένη δράση, σύμφωνα με τις δημοκρατικές αξίες της ΕΕ. Γίνεται διάκριση μεταξύ παράνομου περιεχομένου και περιεχομένου που είναι επιβλαβές, αλλά όχι παράνομο, αυξάνεται η υποστήριξη των ελεγκτών και των ερευνητών, με το νέο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων, και οι βασικές διαδικτυακές πλατφόρμες καλούνται να υποβάλλουν μηνιαία έκθεση, για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης covid-19 και την προώθηση έγκυρου περιεχομένου.

Εκτός από τα παραπάνω, αναμένουμε, μέχρι το τέλος του 2020, τον νόμο που θα εκσυγχρονίσει το ισχύον νομικό πλαίσιο για τις ψηφιακές υπηρεσίες, με σαφείς κανόνες για τις ευθύνες τους, για την αντιμετώπιση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν οι χρήστες τους και για την εποπτεία των πλατφορμών. Θα υπάρξει, δηλαδή, ένα συντονισμένο σχέδιο δράσης για την προστασία της δημοκρατίας από τα fake news και κανόνες για τις μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες που λειτουργούν ως gatekeepers (πύλες ελέγχου της πληροφορίας).

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εργάζεται για να διασφαλίσει την πρόσβαση όλων σε ακριβείς και επαληθευμένες πληροφορίες, για ελεύθερα, ανεξάρτητα και επαρκώς χρηματοδοτούμενα ΜΜΕ, για την ευθύνη, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία των πλατφορμών. Τον Ιούνιο 2020, μάλιστα, σύστησε μια Ειδική Επιτροπή για τις εξωτερικές παρεμβάσεις σε όλες τις δημοκρατικές διαδικασίες και τους θεσμούς, εντός της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της παραπληροφόρησης. Στις αρμοδιότητες της Επιτροπής αυτής, είναι και η συνεργασία με τις εταιρείες τεχνολογίας και μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και με τον ιδιωτικό τομέα γενικότερα, με σκοπό να ευαισθητοποιηθούν για τον ρόλο, το καθήκον και την ευθύνη τους, χωρίς, όμως, να υπονομεύεται η ελευθερία της έκφρασης.

Στην Ελλάδα, με το άρθρο 191 του Ποινικού Κώδικα (όπως τροποποιήθηκε με το νόμο 4619/2019) απαγορεύεται η διάδοση ψευδών ειδήσεων δημοσίως ή μέσω του Διαδικτύου και η ελληνική πλατφόρμα ελέγχου γεγονότων Ellinika Hoaxes συνεργάζεται με το Facebook.

Είναι όμως απολύτως σαφές, ότι ο αγώνας για την καταπολέμηση των fake news και του επιβλαβούς περιεχομένου τους, πρέπει να διεξάγεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι εθνικές νομοθεσίες και πρωτοβουλίες δεν επαρκούν για την καταπολέμηση ενός φαινομένου διεθνούς χαρακτήρα.

Η Ευρώπη πρέπει να επιδείξει ηγετικό ρόλο σε αυτό το θέμα. Πρέπει να υπάρξει αυξημένος προβληματισμός, δράσεις και επαγρύπνηση μεταξύ των κρατών μελών, ως προς την κατανόηση και καταπολέμηση της παραπληροφόρησης με συντονισμένο τρόπο, με σεβασμό των ευρωπαϊκών δημοκρατικών αξιών μας.

Τώρα, περισσότερο από ποτέ, η πρόσβαση σε αξιόπιστες πληροφορίες και η ενίσχυση δεξιοτήτων κριτικής σκέψης, μέσω πρωτοβουλιών γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας, είναι ζωτικής σημασίας.

Κλείνοντας, αυτό που θέλω να καταθέσω, είναι ότι η Αλεξία με την ερευνητική της εργασία, δεν προσφέρει μόνο στην επιστημονική κοινότητα.

Προσφέρει μια πολύτιμη υπηρεσία σε όλους εμάς τους πολιτικούς: μας φέρνει όλους αντιμέτωπους με την ευθύνη που έχουμε απέναντι στους πολίτες που υπηρετούμε, που μας εμπιστεύονται και βλέπουν στο πρόσωπό μας την ελπίδα για ένα μέλλον καλύτερο από το παρόν, και την ευχαριστώ από καρδιάς γι’ αυτό!

Παρακολουθήστε εδώ ολή την διαδικτυακή παρουσίαση του βιβλίου “Fake News: Ρητορική και Eρμηνείες” της Αλεξίας Κουλούρη που διοργάνωσε το Εργαστήρι Μελέτης Κοινωνικών Θεμάτων, ΜΜΕ και Εκπαίδευσης του Π.Τ.Ν. του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.